پوست خشک (Xerosis Cutis)

ناحیه‌های درگیر

صورت اطراف دهان پوست سر تنه دست‌ها پاها اطراف چشم

<p>خشکی پوست بر اساس شدت علائم طبقه‌بندی می‌شود: خفیف (خشکی و پوسته‌پوسته شدن ساده)، متوسط (زبری، خارش و ترک‌های سطحی)، و شدید (ترک‌های عمیق، التهاب و قرمزی). ارزیابی پزشک بر اساس معاینه بالینی و امتیازدهی علائمی مانند TEWL و Overall Dry Skin Score انجام می‌شود.</p>

خشکی پوست (Xerosis Cutis / پوست خشک) اختلال عملکرد لایه شاخی پوست است که با کاهش رطوبت، پوسته‌پوسته شدن و خارش مشخص می‌شود.
پوست خشک Xerosis Cutis

علائم اصلی

  • پوسته‌پوسته شدن پوسته‌های سفید یا خاکستری ریز که به‌راحتی از سطح پوست جدا می‌شوند
  • زبری و خشکی پوست بافت زبر و خشک که انعطاف و نرمی طبیعی پوست را ندارد
  • ترک‌های سطحی ترک‌های ظریف شبیه بستر دریاچه خشک‌شده در موارد پیشرفته
  • خارش خارش خفیف تا شدید، به‌ویژه در نواحی خشک پوست
  • کاهش انعطاف‌پذیری پوست سفت و کمتر منعطف به‌نظر می‌رسد، مخصوصاً در اندام‌ها
  • قرمزی یا صورتی شدن التهاب نواحی خشک که باعث رنگ صورتی یا قرمز می‌شود
  • افزایش از دست دادن آب پوست افزایش قابل‌اندازه‌گیری TEWL که نشان‌دهنده اختلال سد پوستی است

مشابه‌ها

  • اگزمای آتوپیک (Atopic Dermatitis) با لیکنیفیکاسیون، توزیع خمشی و التهاب شدیدتر با ترشح مشخص می‌شود
  • اگزمای آستئاتوتیک / اگزمای کراکله (Asteatotic Eczema) شکل شدید خشکی با الگوی ترک چندضلعی شبیه چینی شکسته و التهاب بیشتر
  • ایکتیوز ولگاریس (Ichthyosis Vulgaris) بیماری ژنتیک با پوسته‌های بزرگ‌تر چسبنده شبیه فلس ماهی که از کودکی شروع می‌شود
  • درماتیت سبورئیک (Seborrheic Dermatitis) پوسته‌های چرب و زرد رنگ عمدتاً روی پوست سر، صورت و تنه بالایی با قرمزی
  • پسوریازیس (Psoriasis) پلاک‌های قرمز با مرزهای مشخص و پوسته‌های نقره‌ای ضخیم، اغلب روی سطوح اکستانسور
  • ایکتیوز اکتسابی(ظهور ناگهانی خشکی شدید در بزرگسالی)
    خشکی شدید و پوسته‌پوسته شدن عمومی که ناگهان در سن بزرگسالی شروع شده (نه از کودکی) می‌تواند نشان‌دهنده بیماری‌های جدی مانند سرطان‌های خونی، بیماری‌های تیروئید، کلیه یا عفونت HIV باشد.
  • خشکی همراه با کاهش وزن یا علائم سیستمیک
    خشکی پوست همراه با خستگی، کاهش وزن یا علائم سیستمیک دیگر ممکن است نشان‌دهنده هیپوتیروئیدیسم، دیابت، بیماری کلیوی یا کبدی، یا سوءتغذیه باشد
  • عفونت ثانویه
    ترک‌خوردگی و شکاف‌های پوستی می‌توانند منجر به عفونت‌های باکتریایی با ترشح چرکی، گرما یا سلولیت شوند
  • خارش شدید مقاوم به درمان
    خارش مزمن که با آنتی‌هیستامین‌ها و مرطوب‌کننده‌ها بهبود نمی‌یابد ممکن است نشان‌دهنده بیماری کلیوی، کبدی یا وضعیت‌های سیستمیک دیگر باشد

روتین مراقبتی

خشک حساس
  1. شستن صورت با پاک‌کننده ملایم بدون صابون و آب ولرم
  2. زدن تونر مرطوب‌کننده حاوی گلیسرین یا اسید هیالورونیک به پوست مرطوب
  3. استفاده از سرم مرطوب‌کننده حاوی سرامید یا NMF
  4. مالیدن کرم مرطوب‌کننده حاوی اوره ۵-۱۰٪ روی تمام صورت و گردن
  5. استفاده از ضد آفتاب SPF 30+ مناسب پوست خشک (فرمول کرمی)
خشک مختلط
  1. حمام کوتاه (۵-۱۰ دقیقه) با آب ولرم نه داغ
  2. استفاده از شوینده بدن کرمی یا روغنی بدون عطر
  3. خشک کردن ملایم پوست با تپه زدن حوله – نه مالیدن شدید
  4. مالیدن بلافاصله مرطوب‌کننده بدن حاوی اوره یا گلیسرین روی پوست هنوز مرطوب
  5. توجه ویژه به نواحی بسیار خشک (ساق پا، آرنج، زانو) با کرم ضخیم‌تر
چرب مختلط
  1. پاکسازی با ژل یا فوم ملایم بدون سولفات – اجتناب از صابون‌های خشک‌کننده
  2. استفاده از تونر آبرسان سبک حاوی اسید هیالورونیک یا گلیسرین
  3. زدن سرم مرطوب‌کننده سبک (اسید هیالورونیک + نیاسینامید) روی تمام صورت
  4. مالیدن ژل یا لوسیون سبک حاوی سرامید و اوره ۵٪ – روی نواحی خشک بیشتر استفاده کنید
  5. صبح‌ها: ضد آفتاب ژلی یا فلوئید SPF 30+ بدون روغن
  6. شب‌ها: لایه نازک کرم سبک حاوی سرامید فقط روی نواحی بسیار خشک
  1. پاکسازی با روغن یا کرم پاک‌کننده برای برداشتن آرایش و آلودگی
  2. شستن ملایم با پاک‌کننده کف‌ندار مرطوب‌کننده
  3. استفاده از تونر آبرسان بدون الکل
  4. زدن سرم ترمیم‌کننده سد پوستی (سرامید، پپتیدها)
  5. مالیدن کرم شبانه غنی حاوی اوره ۱۰-۲۰٪ و سرامیدها
  6. استفاده از لایه نازک پترولاتوم روی نواحی بسیار خشک (اختیاری)
خشک مختلط
  1. حمام کوتاه (۵-۱۰ دقیقه) با آب ولرم نه داغ
  2. استفاده از شوینده بدن کرمی یا روغنی بدون عطر
  3. خشک کردن ملایم پوست با تپه زدن حوله – نه مالیدن شدید
  4. مالیدن بلافاصله مرطوب‌کننده بدن حاوی اوره یا گلیسرین روی پوست هنوز مرطوب
  5. توجه ویژه به نواحی بسیار خشک (ساق پا، آرنج، زانو) با کرم ضخیم‌تر
چرب مختلط
  1. پاکسازی با ژل یا فوم ملایم بدون سولفات – اجتناب از صابون‌های خشک‌کننده
  2. استفاده از تونر آبرسان سبک حاوی اسید هیالورونیک یا گلیسرین
  3. زدن سرم مرطوب‌کننده سبک (اسید هیالورونیک + نیاسینامید) روی تمام صورت
  4. مالیدن ژل یا لوسیون سبک حاوی سرامید و اوره ۵٪ – روی نواحی خشک بیشتر استفاده کنید
  5. صبح‌ها: ضد آفتاب ژلی یا فلوئید SPF 30+ بدون روغن
  6. شب‌ها: لایه نازک کرم سبک حاوی سرامید فقط روی نواحی بسیار خشک

روش‌های درمان​ پوست خشک (Xerosis Cutis)

پله ۱: مراقبت خانگی

  • مرطوب‌کننده‌های حاوی اوره (Urea 5-30%)
    بیشتر
    اوره یک هومکتانت (جاذب رطوبت) است که آب را به داخل لایه شاخی پوست می‌کشد و در غلظت‌های بالاتر اثر کراتولیتیک (لایه‌بردار) دارد. مطالعات بالینی نشان می‌دهند استفاده ۱-۲ بار در روز باعث بهبود قابل‌توجه رطوبت پوست، کاهش TEWL و امتیاز خشکی می‌شود. برای خشکی خفیف تا متوسط، غلظت ۵-۱۰٪ و برای موارد شدیدتر ۲۰-۳۰٪ توصیه می‌شود.
  • کرم‌های حاوی سرامید (Ceramides)
    بیشتر
    سرامیدها لیپیدهای طبیعی پوست هستند که سد پوستی را ترمیم و تقویت می‌کنند و از دست رفتن رطوبت را کاهش می‌دهند. مطالعات نشان می‌دهند فرمول‌های حاوی سرامید (به‌ویژه سرامید ۳) در ترکیب با اوره و NMF عملکرد سد پوستی را به‌طور قابل‌توجهی بهبود می‌بخشند. روزانه ۱-۲ بار بعد از شستن پوست استفاده شود.
  • گلیسرین (Glycerin/Glycerol)
    بیشتر
    گلیسرین یک هومکتانت است که آب را به داخل لایه شاخی می‌کشد و ظرفیت نگهداری آب پوست را بهبود می‌بخشد. در فرمول‌های امولینت با غلظت ۵-۲۰٪ استفاده می‌شود. اثربخشی آن در مطالعات متعدد تایید شده و به‌خصوص در ترکیب با سرامیدها اثر بهتری دارد. روزی ۲ بار بعد از حمام استفاده شود.
  • اسید هیالورونیک (Hyaluronic Acid)
    بیشتر
    اسید هیالورونیک با وزن‌های مولکولی مختلف (۰.۱-۲٪) قادر است مولکول‌های آب را به خود متصل کند و رطوبت پوست را افزایش دهد. مطالعه دوسوکور تصادفی‌شده در سالمندان اثربخشی آن را در درمان خشکی پوست با بهبود هیدراتاسیون و عملکرد سد پوستی نشان داده است. روزی ۱-۲ بار بعد از پاکسازی پوست استفاده شود.
  • پترولاتوم و لانولین (Petrolatum & Lanolin)
    بیشتر
    این مواد اکلوسیو (پوشاننده) با ایجاد یک لایه محافظ هیدروفوب از تبخیر آب پوست جلوگیری می‌کنند. پترولاتوم به‌عنوان استاندارد طلایی در مطالعات بالینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای بهترین نتیجه بلافاصله بعد از حمام روی پوست مرطوب استفاده شود تا رطوبت را قفل کند.
  • اسیدهای آلفا هیدروکسی - لاکتیک اسید (Lactic Acid 5-12%)
    بیشتر
    لاکتیک اسید یک AHA است که هم به‌عنوان هومکتانت عمل می‌کند و هم اثر اگزفولیانت خفیف دارد و پوسته‌های اضافی را برطرف می‌کنده. جزء طبیعی NMF است. در مطالعات متعدد بهبود هیدراتاسیون و لایه‌برداری را نشان داده است. شب‌ها ۱ بار استفاده شود.
  • روغن‌های گیاهی (Plant Oils - نارگیل، بادام، زیتون، دانه انگور)
    بیشتر
    روغن‌های گیاهی لیپیدها، اسیدهای چرب و آنتی‌اکسیدان‌ها فراهم می‌کنند. روغن دانه انگور در مطالعه بالینی کاهش قابل‌توجه TEWL و امتیاز خشکی نسبت به پترولاتوم نشان داد. این روغن‌ها می‌توانند به‌تنهایی یا در ترکیب با سایر مرطوب‌کننده‌ها روزی ۱-۲ بار استفاده شوند.
  • عصاره سنتلا آسیاتیکا (Centella Asiatica Extract)
    بیشتر
    مطالعه بالینی روی سالمندان نشان داد استفاده موضعی عصاره سنتلا به مدت ۴ هفته باعث بهبود قابل‌توجه TEWL، pH پوست و امتیاز خشکی کلی نسبت به پترولاتوم می‌شود. روزی ۱-۲ بار استفاده شود.

پله ۲: نسخه‌ای/پزشکی

  • کورتیکواستروئیدهای موضعی خفیف تا متوسط (Mild-to-Moderate Topical Corticosteroids)
    بیشتر
    برای اگزمای خشکی یا درماتیت آستئاتوتیک که التهاب همراه دارد تجویز می‌شوند. کورتیکواستروئیدهای کم‌قدرت (هیدروکورتیزون ۱-۲.۵٪) روزی یک‌بار تا زمان برطرف شدن التهاب استفاده می‌شوند. معمولاً برای ۱-۲ هفته تجویز می‌شوند و باید همراه با مرطوب‌کننده‌های منظم استفاده شوند.
  • مرطوب‌کننده‌های نسخه‌ای با اوره غلظت بالا (Prescription-Strength Urea 30-40%)
    بیشتر
    برای خشکی شدید و وضعیت‌های هیپرکراتوتیک (ضخیم‌شدگی پوست) تجویز می‌شود. این غلظت‌های بالا به دلیل اثر کراتولیتیک قوی‌تر نیاز به نسخه دارند. روزی یک‌بار معمولاً شب‌ها استفاده می‌شود. اثر بهتری نسبت به فرمول‌های OTC در موارد شدید دارد.
  • امولینت‌های تجویزی ویژه (Prescription Medical-Grade Emollients)
    بیشتر
    فرمول‌های درجه پزشکی حاوی نسبت‌های خاص سرامیدها، NMF و لیپیدها برای اختلال شدید سد پوستی. این محصولات ترکیب بهینه شده‌ای از مواد مرطوب‌کننده و ترمیم‌کننده سد دارند و در مطالعات برای خشکی مقاوم به درمان اثربخشی نشان داده‌اند. طبق دستور پزشک روزانه ۱-۲ بار استفاده می‌شود.
  • درمان بیماری‌های زمینه‌ای (Treatment of Underlying Conditions)
    بیشتر
    در صورتی که خشکی پوست ثانویه به بیماری سیستمیک باشد، درمان بیماری زمینه‌ای ضروری است. شامل: جایگزینی هورمون تیروئید برای هیپوتیروئیدیسم، کنترل قند خون در دیابت، و درمان بیماری‌های کلیوی یا کبدی که به خشکی پوست منجر می‌شوند. ارزیابی و درمان توسط متخصص مربوطه انجام می‌شود.

پله ۳: اقدامات کلینیکی

  • فتوتراپی (Phototherapy)
    بیشتر
    برای وضعیت‌های خشک شدید با مولفه التهابی استفاده می‌شود. فتوتراپی باند باریک UVB ممکن است در برخی موارد مفید باشد اما نیاز به نظارت متخصص پوست دارد. معمولاً زمانی در نظر گرفته می‌شود که درمان‌های موضعی پاسخ ندهند.
  • مشاوره تخصصی تغذیه (Nutritional Counseling)
    بیشتر
    برای خشکی پوست ثانویه به سوءتغذیه، کمبود اسیدهای چرب ضروری یا عدم تعادل رژیم غذایی استفاده می‌شود. متخصص تغذیه برنامه غذایی مناسب برای بهبود سلامت پوست تنظیم می‌کند. شامل افزایش دریافت امگا-۳، ویتامین‌های A و E و آب کافی است.
  • اصلاحات محیطی (Environmental Modifications)
    بیشتر
    شامل نصب دستگاه رطوبت‌ساز (Humidifier) در خانه یا محل کار برای حفظ رطوبت بالاتر از ۳۰-۴۰٪، اصلاح عادات حمام کردن (محدود کردن زمان و دمای آب)، و ارزیابی محیط کار برای مواجهه با عوامل خشک‌کننده. این تغییرات محیطی بخش مهمی از مدیریت طولانی‌مدت خشکی پوست هستند.

ترکیبات موثر در درمان پوست خشک (Xerosis Cutis)

اوره تحریک‌پذیری: متوسط ایمن در بارداری
بازه درصد: 5-30%
زمان مصرف: هر دو/دلخواه
جفت مناسب: سرامیدها، گلیسرین، اسید هیالورونیک - افزایش اثر هیدراتاسیون و ترمیم سد پوستی
همزمان نکنید با: هیچ تداخل شناخته‌شده‌ای وجود ندارد - می‌تواند با اکثر مواد ترکیب شود
سرامیدها تحریک‌پذیری: کم ایمن در بارداری
بازه درصد: 0.2-2%
زمان مصرف: هر دو/دلخواه
جفت مناسب: اوره، NMF، کلسترول، اسیدهای چرب - بازسازی سینرژیک سد لیپیدی
همزمان نکنید با: هیچ - سازگار با همه مواد مرطوب‌کننده
گلیسیرین تحریک‌پذیری: کم ایمن در بارداری
بازه درصد: 5-20%
زمان مصرف: هر دو/دلخواه
جفت مناسب: سرامیدها، اسید هیالورونیک، اوره - ترکیب هومکتانت‌ها اثر بهتری دارد
همزمان نکنید با: هیچ تداخل - امن برای ترکیب با تمام مواد
هیالورونیک اسید تحریک‌پذیری: کم ایمن در بارداری
بازه درصد: 0.1-2%
زمان مصرف: هر دو/دلخواه
جفت مناسب: گلیسرین، سرامیدها، پپتیدها - افزایش هیدراتاسیون و ترمیم پوست
همزمان نکنید با: هیچ - با همه مواد سازگار است
لاکتیک اسید؛ همه چیز درباره‌ای این لایه بردار ملایم تحریک‌پذیری: متوسط ایمن در بارداری
بازه درصد: 5-12%
زمان مصرف: شب (PM)
جفت مناسب: نیاسینامید، پپتیدها - بهبود تحمل و اثربخشی
همزمان نکنید با: رتینوئیدها، ویتامین C غلظت بالا - افزایش تحریک پوست. از استفاده همزمان با سایر AHA یا BHA خودداری کنید
پترولاتوم تحریک‌پذیری: کم ایمن در بارداری
بازه درصد: 100%
زمان مصرف: هر دو/دلخواه
جفت مناسب: تمام مواد مرطوب‌کننده - به‌عنوان لایه نهایی برای قفل کردن رطوبت
همزمان نکنید با: هیچ - کاملاً بی‌اثر و غیرفعال، تداخلی ندارد
نیاسینامید تحریک‌پذیری: کم ایمن در بارداری
بازه درصد: 2-5%
زمان مصرف: هر دو/دلخواه
جفت مناسب: سرامیدها، پپتیدها، اسید هیالورونیک - تقویت سد پوستی
همزمان نکنید با: ویتامین C خالص در pH پایین - ممکن است اثربخشی کاهش یابد (اگرچه در فرمول‌های مدرن مشکل کمتری است)
سنتلا آسیاتیکا تحریک‌پذیری: کم
بازه درصد: 1-10%
زمان مصرف: هر دو/دلخواه
جفت مناسب: سرامیدها، پپتیدها، آنتی‌اکسیدان‌ها - اثر آرام‌بخش و ترمیمی
همزمان نکنید با: هیچ تداخل شناخته‌شده - گیاهی و خفیف

نکات ایمنی

ایمنی

اوره در غلظت‌های بالای ۱۰٪ ممکن است روی پوست شکافته سوزش ایجاد کند. اسیدهای آلفا هیدروکسی حساسیت به نور خورشید افزایش می‌دهند – حتماً از ضد آفتاب استفاده کنید. کورتیکواستروئیدها برای مدت کوتاه (۱-۲ هفته) استفاده شوند تا از نازک شدن پوست جلوگیری شود. بیماران دیابتی نیاز به مراقبت ویژه دارند زیرا ترک‌های پوستی می‌تواند منجر به عفونت شود.

قوانین و محدودیت‌ها

اوره در غلظت‌های بالای ۳۰٪ نیاز به نسخه پزشک دارد. کورتیکواستروئیدهای قوی‌تر از کلاس VI-VII نیاز به نسخه و نظارت پزشکی دارند. در اتحادیه اروپا و ایالات متحده، محصولات درجه پزشکی تحت نظارت سازمان‌های غذا و دارو قرار دارند.

دوران بارداری

اکثر مرطوب‌کننده‌ها و امولینت‌ها برای استفاده در دوران بارداری و شیردهی ایمن هستند. اوره، سرامیدها، گلیسرین، پترولاتوم و اسید هیالورونیک هیچ خطری برای مادر یا جنین ندارند و می‌توانند با اطمینان استفاده شوند. اسیدهای آلفا هیدروکسی (AHA) در غلظت‌های پایین (زیر ۱۰٪) احتمالاً ایمن هستند اما بهتر است با پزشک مشورت شود. کورتیکواستروئیدهای موضعی کم‌قدرت (کلاس VI-VII) در صورت لزوم برای مدت کوتاه مجاز هستند اما استفاده طولانی‌مدت یا استروئیدهای قوی باید تحت نظر پزشک باشد. از محصولات حاوی رتینوئیدها، سالیسیلیک اسید با غلظت بالا و عطرهای قوی در بارداری خودداری کنید.

سوالات متداول درباره نگرانی‌ها

مراجع

  1. Prevalence and associations of xerosis cutis, incontinence-associated dermatitis, skin tears, pressure ulcers, and intertrigo in aged nursing home residents: A representative prevalence study. Journal of Tissue Viability (Elsevier). (2023)
  2. Effectiveness of Topical Centella Asiatica Extract on Xerosis Cutis in Geriatrics: a Transepidermal Water Loss (TEWL), Skin pH, and Overall Dry Skin Score (ODS) Study. International Journal of Scientific Healthcare. (2025)
  3. Effectiveness of topical hyaluronic acid of different molecular weights in xerosis cutis treatment in elderly: a double-blind, randomized controlled trial. Archives of Dermatological Research (Springer). (2024)
  4. Restoring Skin Hydration and Barrier Function: Mechanistic Insights Into Basic Emollients for Xerosis Cutis. Journal of Drugs in Dermatology (Wiley Online Library). (2025)
  5. Effectiveness of Topical Grape Seed Oil (Vitis Vinifera) 100% on the Skin Barrier in Elderly: a Comparative Study of TEWL, Skin pH, and Overall Dry Skin Score Between Grape Seed Oil and Petrolatum. International Journal of Scientific Healthcare. (2025)
  6. Understanding the healthcare professionals' perspective on the management of diabetic dry skin and the role of urea-based topical application. International Journal of Research in Dermatology. (2024)
  7. Basic Emollients for Xerosis Cutis Not Associated With Atopic Dermatitis: A Review of Clinical Studies. Journal of Drugs in Dermatology (Wiley Online Library). (2025)
  8. A Survey of Skin Disease among Patients in an Australian Nursing Home. Australasian Journal on Ageing (PubMed Central). (2002)
  9. Associations between skin barrier characteristics, skin conditions and health of aged nursing home residents: a multi-center prevalence and correlational study. BMC Geriatrics (PubMed Central). (2017)
  10. Prevalence and associated factors of skin diseases in aged nursing home residents: a multicentre prevalence study. BMC Geriatrics (PubMed Central). (2017)
  11. Prevalence and determinants for xerosis cutis in the middle-aged and elderly population: A multicentre study. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology (PubMed). (2019)
  12. Xeroderma. StatPearls - NCBI Bookshelf. (2023)
  13. Dry Skin (Xeroderma): Causes, Treatments, and More. DermNet NZ. (2024)
  14. Clinical Benefits of Basic Emollient Therapy for the Management of Xerosis Cutis. Dermatology and Therapy (PubMed Central). (2025)
  15. Alteration of barrier properties, stratum corneum ceramides and microbiome composition in response to lotion application on cosmetic dry skin. Scientific Reports (Nature). (2022)
  16. Skin 101: Understanding the Fundamentals of Skin Barrier Physiology. Journal of Clinical and Aesthetic Dermatology (PubMed Central). (2025)
  17. Understanding the Epidermal Barrier in Healthy and Compromised Skin: Clinically Relevant Information for the Dermatology Practitioner. Journal of Clinical and Aesthetic Dermatology (PubMed Central). (2016)
  18. Ichthyosis Vulgaris: An Updated Review. Skin Health and Disease (Oxford Academic). (2023)
  19. Urea Cream for the Treatment of Dry Skin. Eucerin (Clinical Education). (2025)
  20. Treatment of Xerosis with a Topical Formulation Containing Glyceryl Glucoside, Natural Moisturizing Factors, and Ceramide 3. Journal of Clinical and Aesthetic Dermatology. (2024)
دسته‌ی مورد نظر را انتخاب کنید: