گوگرد چیست؟

گوگرد یک عنصر معدنی است که قرن‌ها در درماتولوژی سنتی و مدرن استفاده می‌شود. این ترکیب به صورت رسوبی یا کلوئیدی در فرمولاسیون‌های درمانی پوستی استفاده می‌شود و دارای خواص ضدباکتری، ضدقارچ و لایه‌بردار است. گوگرد یک عنصر نسبتاً کم‌تحریک‌کننده است که برای اکثر انواع پوست مناسب است.

تاریخ استفاده گوگرد در درمان مشکلات پوستی به هزاران سال پیش برمی‌گردد. تمدن‌های باستانی، از جمله مصریان و یونانیان، از گوگرد برای درمان بیماری‌های پوستی استفاده می‌کردند. در دوره‌های میانی، گوگرد به عنوان یکی از اصلی‌ترین ترکیبات درمانی پوستی شناخته می‌شد و امروزه نیز با توجه به تأیید تحقیقات بالینی، جایگاه مهمی در فارماکولوژی پوستی دارد.

گوگرد به صورت فیزیکی پودر زرد رنگ، بدون بو، یا دارای بوی ملایف است. در محصولات مراقبت از پوست، این عنصر در غلظت‌های ۲ تا ۱۰ درصد استفاده می‌شود. خاصیت عمده گوگرد در این ترکیبات، توانایی تخریب پیوندهای دی‌سولفید بین سلول‌های پوست است که منجر به لایه‌برداری ملایم و آزاد کردن منافذ مسدود می‌شود. این ماده معمولاً با سدیم سولفاستامید ۱۰ درصد ترکیب می‌گردد تا اثر ضدمیکروبی بیشتری داشته باشد.

برای پوست‌های چرب، مستعد آکنه و حتی حساس، گوگرد گزینه‌ای موثر و درمانی است. درماتولوژیست‌ها آن را به‌خصوص برای آکنه خفیف تا متوسط، روزاسه و درماتیت سبورئیک توصیه می‌کنند. طبق تحقیقات بالینی، اثرات آن ایمن و نسبتاً بدون عارضه است.

چگونه کار می‌کند؟

گوگرد از طریق چندین مسیر بیوشیمیایی بر پوست اثر می‌گذارد. درک این مکانیسم‌ها کلیدی است برای درک کامل اثرگذاری این ترکیب و دلیل موثر بودن آن در شرایط پوستی مختلف.

اولین و اساسی‌ترین مسیر، تولید هیدروژن سولفید است. زمانی که گوگرد به پوست اعمال می‌شود، با سیستئین موجود در کراتینوسیت‌های لایه شاخی تعامل می‌یابد. باکتری‌های پوستی و خود سلول‌های پوستی حاوی آنزیم‌هایی هستند—به‌خصوص سیستاتیونین-γ-لیاز (CSE)، سیستاتیونین-β-سنتاز (CBS) و ۳-مرکاپتوپیروویت سولفور ترنسفراز (3-MST)—که هیدروژن سولفید را تولید می‌کنند. این گاز فعال بیولوژیکی، که یک گازوترنسمیتر نامیده می‌شود، به شکستن پیوندهای دی‌سولفید بین مولکول‌های کراتین کمک می‌کند.

دومین مسیر، خاصیت ضدمیکروبی گوگرد است. این عنصر می‌تواند رشد باکتری‌های ضایع‌کننده مثل پروپیونی‌باکتریوم آکنس (حالا کوتی‌باکتریوم آکنس) و استافیلوکوکوس را مهار کند. مطالعات نشان داده‌اند که گوگرد در غلظت‌های ۲-۱۰ درصد، میانه‌ای مهار کننده (MIC) آکنه‌زا باکتریا را مختل می‌کند. گروه‌های سولف‌هیدریل گوگرد، برای بلاک کردن سیستم‌های آنزیمی ضروری برای بقای باکتری‌ها، اساسی است. این امر سبب کاهش قابل توجهی در جمعیت باکتریایی بخش‌های آسیب‌دیده می‌شود.

سومین مسیر، اثر ضدقارچ است. قارچ‌هایی مثل مالاسزیا (عامل اصلی درماتیت سبورئیک و شوره سر) برای تولید انرژی به محیط‌های کم‌اکسیژن وابسته‌اند. گوگرد و محصول تبدیل‌شده‌ی آن، اسید پنتاتیونیک، محیط را برای این قارچ‌ها خطرناک می‌سازد. مطالعات نشان داده‌اند که تعداد سلول‌های مالاسزیا پس از درمان با گوگرد به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.

چهارمین مسیر، اثر ضدالتهابی است. هیدروژن سولفید تولیدی، مسیری برای کاهش سیتوکین‌های التهابی مثل تومور نکروسیس فاکتور-الفا (TNF-α)، اینترلوکین-۱بتا (IL-1β) و اینترلوکین-۶ (IL-6) است. این امر به شدت به روزاسه و پوست‌های حساس کمک می‌کند. با کاهش التهاب، پوست آرام‌تر و کمتر سرخ می‌شود.

پنجمین مسیر، ارتباط گوگرد با لایه‌برداری و تنظیم ترشح سبوم است. با تحریک تولید سرامیدها و سد پوستی بهتر، گوگرد می‌تواند رطوبت را در پوست نگاه داشته و در عین حال پوست‌های چرب را کنترل کند. این دو اثر متناقض اما متوازن، به گوگرد کمک می‌کند تا به انواع مختلف پوست مناسب باشد.

فواید برای پوست

گوگرد برای انواع مختلف مشکلات پوستی موثر است و هر کدام از این فواید توسط تحقیقات بالینی مستند شده است. درک این فواید، انتخاب محصول صحیح را برای نیازهای خاص پوستی تسهیل می‌کند.

درمان آکنه خفیف تا متوسط: گوگرد یکی از معدود ترکیباتی است که به طور سنتی و مدرن برای درمان آکنه استفاده می‌شود. مطالعات بالینی نشان داده‌اند که محصولات حاوی گوگرد، به‌خصوص ترکیب سدیم سولفاستامید ۱۰ درصد و گوگرد ۵ درصد، باعث کاهش ۶۵ تا ۷۸ درصدی تعداد جوش‌های التهابی در مدت ۸ تا ۱۲ هفته می‌شود. این کاهش به دلیل اثر ضدباکتری، کاهش سبوم و خاصیت لایه‌بردار گوگرد است. برای آکنه‌های زرد‌رنگ یا سفید، گوگرد به‌خصوص موثر است.

بهبود روزاسه و کاهش سرخی: روزاسه یک بیماری التهابی مزمن است که معمولاً با قرمزی، حساسیت و گاهی جوش‌های ریز و وضوح عروق همراه است. مطالعات اخیر نشان داده‌اند که گوگرد، از طریق کاهش التهاب و ممکن‌الاحتمال کاهش جمعیت اکاروس دمودکس (شامل کوچولوهای شبیه کنه)، می‌تواند شدت روزاسه را کاهش دهد. سولفاستامید و گوگرد ترکیبی به‌خصوص برای این وضعیت توصیه می‌شود.

درمان درماتیت سبورئیک و شوره سر: درماتیت سبورئیک شامل تجمع مالاسزیا و سلول‌های پوستی آسیب‌دیده در نواحی چرب‌دار است. گوگرد، با اثر ضدقارچ قوی خود، می‌تواند تعداد مالاسزیا را کاهش دهد و از این رو از بروز شوره و خارش جلوگیری کند. شامپوهای حاوی گوگرد و ترکیبات مشابه پس از ۲ تا ۴ هفته استفاده مداوم، بهبود قابل مشاهده‌ای ایجاد می‌کنند.

لایه‌برداری ملایم و بهبود بافت پوست: خاصیت لایه‌بردار گوگرد، سلول‌های مردهٔ پوست را به نرمی برمی‌دارد و منافذ مسدود شده را پاک‌سازی می‌کند. این امر باعث بهتر شدن بافت پوست، روشن‌تر شدن رنگ و کاهش ظاهری منافذ درشت می‌شود. برخلاف اسیدهای قوی شیمیایی مثل اسید گلیکولیک یا سالیسیلیک، گوگرد لایه‌برداری ملایم‌تری را ارائه می‌دهد.

کاهش تولید سبوم و کنترل چربی: برای پوست‌های چرب یا مختلط، گوگرد می‌تواند تولید سبوم را تنظیم کند. کاهش چربی‌ای که به‌طور متوسط ۳۰ تا ۵۰ درصد است، پس از ۴ هفته استفاده مشاهده می‌شود. این امر باعث کاهش درخشندگی بیش‌ازحد و ایجاد ظاهری مات‌تری می‌شود.

آرام‌سازی پوست‌های حساس: اگرچه گوگرد یک عامل فعال است، خاصیت ضدالتهابی قوی آن، آن را برای حتی پوست‌های حساس نیز مناسب می‌کند. موارد تحریک شدید پوست یا پس‌از درمان‌های سخت‌گیرانه، می‌تواند با محصولات ملایم حاوی غلظت پایین‌تر گوگرد (۲-۳ درصد) آرام شود.

اکثر این فواید پس از ۴ تا ۸ هفته استفاده مداوم قابل مشاهده هستند. کاهش چربی و بهبود بافت سریع‌تر (۲ تا ۴ هفته) ظاهر می‌شود، اما بهبودهای عمیق‌تر مثل کاهش شدت روزاسه یا درمان دقیق شوره، نیاز به مدت طولانی‌تر دارد.

انواع و فرم‌های مختلف

گوگرد در انواع فرم‌های مختلف در دسترس است و هر کدام برای هدفی خاص طراحی شده است. درک تفاوت‌های این فرم‌ها، انتخاب صحیح برای نیازهای فردی را آسان‌تر می‌کند.

کرم‌ها و لوسیون‌های درمانی: این فرم‌ها شامل ۲ تا ۱۰ درصد گوگرد هستند و برای درمان طولانی‌مدت آکنه، روزاسه و درماتیت سبورئیک مناسب‌اند. کرم‌ها بیشتر برای پوست‌های خشک یا مختلط مناسب‌اند، در حالی که لوسیون‌ها برای پوست‌های چرب بهتراند.

صابون‌ها و شوینده‌های صورت: این محصولات معمولاً ۳ تا ۵ درصد گوگرد دارند و برای پاک‌سازی صورت در صبح و شب استفاده می‌شوند. این فرم‌ها تمیزی عمیق ایجاد می‌کنند و برای پوست‌های چرب و مستعد آکنه ایده‌آل هستند.

ماسک‌ها و درمان‌های فشرده: ماسک‌های حاوی گوگرد معمولاً غلظت بالاتری (۶ تا ۱۰ درصد) دارند و برای استفاده هفتگی یا دوهفتگی برای درمان فشرده مناسب‌اند. این فرم‌ها تأثیر قابل‌توجهی در کاهش جوش‌های آکنه و بهبود شفاف‌سازی پوست دارند.

شامپوهای ضد شوره: شامپوهای حاوی گوگرد برای درمان شوره سر و درماتیت سبورئیک پوست سر طراحی شده‌اند. این محصولات معمولاً ۲ تا ۵ درصد گوگرد دارند و باید ۳ تا ۴ بار در هفته استفاده شوند.

فوم فلوئید (سولفاستامید-گوگرد): ترکیب سدیم سولفاستامید ۱۰ درصد و گوگرد ۵ درصد به شکل فوم امولینت، یکی از رایج‌ترین و تأیید‌شده‌ترین فرم‌های درمانی است. این فوم سبک، آسان پخش و مناسب برای استفاده روزانه است.

تکنولوژی نانوذره‌ها و بهبود اثرگذاری

یکی از پیشرفت‌های مهم در استفاده گوگرد در پوست‌پزشکی، توسعه گوگرد نانوذره‌ای است. این فناوری، تأثیر درمانی گوگرد را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.

حجم ذره‌ی گوگرد برای اثرگذاری آن بسیار اهمیت دارد. تحقیقات مستند می‌کنند که گوگرد نانوذره‌ای با حجم ۱۱ تا ۳۳ نانومتر (nm)، به ۵ تا ۱۰ برابر اثرگذاری بیشتری در مقابل میکروباکتریای مقاوم نسبت به گوگرد دانه‌بندی‌شده‌ی معمولی (۸ میکرومتر) دارد. این تفاوت به دلیل نسبت سطح به حجم بیشتر است که باعث تعامل بیشتر ذرات با باکتریا و سلول‌های پوستی می‌شود.

نمونه‌های مختلفی از گوگرد نانوذره‌ای در مطالعات بالینی مورد بررسی قرار گرفته‌اند: گوگرد نانوذره‌ای بدون پوشش (۱۱٫۷ nm)، گوگرد پوشیده شده با پلی‌اتیلن‌گلیکول یا PEG (۲۷ nm)، و گوگرد پوشیده شده با کیتوسان (۳۳ nm). هر کدام از این فرم‌ها برای برنامه‌های درمانی متفاوتی مناسب است.

مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۱ نشان داد که گوگرد نانوذره‌ای (SNPs) فرمولاسیون شده در ۱۰۰ درصد دی‌متیل‌سولفوکساید (DMSO)، منطقه مهار ۳۰ میلی‌متری و حداقل غلظت مهارکننده (MIC) ۵٫۵ میکروگرم بر میلی‌لیتر نسبت به استافیلوکوکوس‌هایی از بیماران آکنه داشت. این ذرات حتی علیه باکتریاهای دارای ژن‌های مقاومت دارویی (mecA و ermB) موثر بودند.

محصولات گوگرد نانوذره‌ای باید با احتیاط استفاده شوند، زیرا اثرگذاری بیشتر می‌تواند برای برخی از پوست‌های حساس، تحریک کننده باشد. مطالعات بر روی فرم‌های نانوذره‌ای هنوز در حال پیشرفت هستند و ممکن است به زودی محصولات نسل جدید در بازار ظاهر شوند.

نحوه استفاده و لایه‌بندی

استفاده صحیح از محصولات حاوی گوگرد، اثر بیشتری دارد و خطر تحریک را کاهش می‌دهد. نحوه لایه‌بندی با سایر محصولات نیز اهمیت داشته است.

محصولات حاوی گوگرد بهتر شب استفاده می‌شوند، زیرا این ترکیب می‌تواند پوست را کمی حساس‌تر به نور خورشید کند. پس از پاک‌سازی صورت با یک پاک‌کننده ملایم و خشک کردن کاملی، لایه نازکی از کرم یا فوم حاوی گوگرد را روی نواحی آسیب‌دیده بمالید. سپس منتظر بمانید تا محصول کاملاً جذب شود (معمولاً ۵ تا ۱۰ دقیقه).

گوگرد را می‌توانید با سالیسیلیک اسید، بنزوئیل پراکساید یا سدیم سولفاستامید ترکیب کنید برای اثر بیشتری. اما از ترکیب همزمان با رتینوئیدها یا AHA/BHA قوی در یک شب خودداری کنید. هر کدام از این ترکیبات می‌تواند تحریک را افزایش دهد.

نکته مهمی که اغلب سردرگم می‌شود: گوگرد عنصری با خود متمایز است و نباید با آلرژی به داروهای سولفا یا سولفیت‌ها (مواد نگهدارنده‌ی غذایی) اشتباه گرفته شود. تحقیقات علمی واضح‌اً نشان داده‌اند که افرادی که به داروهای سولفامید (مثل سولفامتوکسازول) حساسیت دارند، نباید به طور خودکار از گوگرد عنصری یا سولفیت‌ها یا سولفات‌ها بپرهیزند. هیچ گونه واکنش متقاطع تأیید‌شده‌ای بین این ترکیبات وجود ندارد.

صبح‌های بعدی، استفاده از ضد آفتاب با حداقل SPF 30 الزامی است. گوگرد می‌تواند حساسیت پوست به نور خورشید را افزایش دهد و از این رو ضد آفتاب روزانه ضروری است.

برای شروع کنندگان، استفاده گوگرد را با ۲ تا ۳ بار در هفته شروع کنید و تدریجاً به استفاده روزانه برسید. اگر تحریک شدید بروز کرد، فرکانس را کاهش دهید.

تحقیقات علمی، ثبات فرمولاسیون و نتایج

اثرگذاری گوگرد در درمان مشکلات پوستی توسط شامل تحقیقات علمی قوی تأیید شده است. بیش از ۱۵۰ مطالعه بالینی و آزمایشگاهی که در ۶۰ سال اخیر انجام شده‌اند، فواید و ایمنی این ترکیب را اثبات کرده‌اند.

مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۰ در ژورنال داگ (Drug in Dermatology) منتشر شد، نشان داد که استفاده ترکیب سدیم سولفاستامید ۱۰ درصد و گوگرد ۵ درصد برای ۸ هفته، به کاهش ۷۸ درصدی جوش‌های التهابی در بیماران با آکنه خفیف تا متوسط کمک کرد. مطالعه‌ای دیگر در سال ۲۰۲۳ نشان داد که استفاده نمونه‌های گوگرد نانویی، اثرات ۵ تا ۱۰ برابر قوی‌تری داشتند.

ثبات فرمولاسیون: برای محصولات حاوی گوگرد به اتمام عمر مفید خود برسند، فرمولاسیون‌ها باید با دقت طراحی شوند. گوگرد یک ماده ای است که با مشکلات ایجاد ایمولژن روبرو می‌شود اگر امولسیفایرهای مناسب استفاده نشوند. امولسیفایرهای کم HLB (Hydrophilic-Lipophilic Balance) در بازه ۴٫۷ تا ۷ بسیار مؤثر هستند. این امولسیفایرها شامل سوربیتان مونوئولیت، برج (Brij) 72، و اسپن (Span) محصولات هستند. pH محصول نیز معمولاً در بازه ۵ تا ۸ پایدار است.

گوگرد در محصولات خشک و نیم‌خشک بسیار پایدار است، اما در فرمولاسیون‌های آبی باید با مواد نگهدارنده‌ی مناسب حفاظت شود تا ازرشد ریز‌موارد جلوگیری شود.

از لحاظ ایمنی، گوگرد به عنوان یک ترکیب کم‌خطر شناخته می‌شود. تنها ۱ درصد از گوگرد توپیکی توسط پوست جذب سیستمیک می‌شود و بقیه از طریق دستگاه گوارشی از بدن خارج می‌شود. تحقیقات آزمایشگاهی نشان داده‌اند که LD50 (دوزی که ۵۰ درصد موش‌های آزمایشی را می‌کشد) بیش از ۵۰۰۰ تا ۸۴۳۷ میلی‌گرم بر کیلوگرم است. عارضه‌های جدی از استفاده موضعی گوگرد بسیار نادر هستند.

تحقیقات اخیر بر روی مکانیسم هیدروژن سولفید نشان داده است که این گاز، از طریق تغییرات پست‌ترانسلاسیونی (S-sulfhydration)، می‌تواند بر روی صدها پروتئین مختلف اثر بگذارد. این اثرات شامل کاهش استرس اکسیدتیو، کاهش التهاب و تحریک بهبود زخم هستند.

از نظر مقایسه‌ای، گوگرد کم‌تر تحریک‌کننده از رتینوئیدها و اسیدهای شیمیایی قوی است، اما به تنهایی ممکن است برای آکنه‌های شدید کافی نباشد. بیشتر درماتولوژیست‌ها برای آکنه‌های متوسط به شدید، آن را با دیگر ترکیبات یا درمان‌های فیزیکی ترکیب می‌کنند.