هیدروکینون در ایران تحت نظارت سازمان غذا و داروی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد و استفاده از آن در محصولات آرایشی به شدت محدود شده است. مشابه با مقررات اتحادیه اروپا، این ترکیب در محصولات leave-on ممنوع است و تنها در موارد بسیار خاص و تحت نظارت پزشکی به عنوان داروی نسخهای تجویز میشود. با این حال، متأسفانه برخی محصولات قاچاق یا بدون مجوز حاوی هیدروکینون در بازار غیررسمی موجود هستند که استفاده از آنها به دلیل خطر غلظت نامشخص، آلودگی با جیوه یا هیدروکورتیزون، و فقدان کنترل کیفیت، بسیار خطرناک است. در جامعه ایرانی که به دلیل الگوهای زیبایی و فرهنگ محلی، تمایل به داشتن پوست روشنتر وجود دارد، هیدروکینون گاهی به اشتباه به عنوان راه حل سریع تلقی میشود، اما این باور نادرست و خطرناک است.
مصرفکنندگان ایرانی باید بدانند که استفاده از محصولات حاوی هیدروکینون بدون نظارت پزشک متخصص پوست میتواند منجر به عوارض جدی و برگشتناپذیری مانند اکرونوز اگزوژن (تیرهشدگی دائمی پوست به رنگ آبی-مشکی) شود که درمان آن بسیار دشوار است. خوشبختانه، جایگزینهای ایمن و موثری در بازار ایران به راحتی در دسترس هستند: نیاسینامید (۴-۱۰٪)، اسید آزلائیک (۱۵-۲۰٪)، اسید ترانگزامیک (۳-۵٪)، ویتامین C (L-ascorbic acid)، و آلفا-آربوتین که در محصولات برندهای ایرانی معتبر مانند پوست، دکتر ژیلا، رزالیا، و برندهای وارداتی نظیر لاروش پوزای، سزادرم، و وچی موجود هستند. این جایگزینها علاوه بر اثربخشی مشابه یا حتی بهتر، میتوانند برای مدت طولانی و بدون نگرانی از عوارض جدی استفاده شوند. توصیه قطعی این است که از خرید محصولات بدون مجوز خودداری کنید، به برندهای دارای نماد استاندارد ایران و تأییدیه سازمان غذا و دارو اعتماد کنید، و قبل از استفاده هرگونه ترکیب روشنکننده قوی، حتماً با متخصص پوست مشورت نمایید.
هیدروکینون یک ترکیب آروماتیک با ساختار ۱،۴-دیهیدروکسیبنزن است که از طریق مهار آنزیم تیروزیناز، مسیر تولید ملانین را مختل میکند. این ماده با عملکرد بهعنوان سوبسترای جایگزین برای تیروزیناز، مانع از تبدیل تیروزین به ملانین شده و در نتیجه تولید رنگدانه پوستی را کاهش میدهد.
از دهه ۱۹۶۰ میلادی، هیدروکینون بهعنوان استاندارد طلایی درمان ملاسما و هیپرپیگمنتاسیون در غلظتهای ۲ تا ۴٪ بهصورت دارویی نسخهای استفاده میشد. با این حال، شواهد علمی در مورد عوارض جدی طولانیمدت از جمله اکرونوز اگزوژن (تیرهشدگی دائمی و برگشتناپذیر پوست) باعث شد که بسیاری از مقامات نظارتی جهانی استفاده از آن را محدود یا ممنوع کنند.
در حال حاضر، هیدروکینون در اتحادیه اروپا، ژاپن، استرالیا، کره جنوبی و چین در محصولات آرایشی بهطور کامل ممنوع است و تنها در برخی حوزههای قضایی مانند ایالات متحده بهصورت دارویی نسخهای و تحت نظارت دقیق پزشک متخصص پوست برای مدت محدود (حداکثر ۳ تا ۶ ماه) قابل استفاده است. استفاده از این ترکیب همواره باید با ضدآفتاب طیف وسیع همراه باشد و در صورت بروز هرگونه تیرهشدگی غیرعادی، باید بلافاصله قطع شود.
⚠️ هشدار مهم: هیدروکینون تنها باید تحت نظارت مستقیم پزشک متخصص پوست و بهصورت دارویی نسخهای استفاده شود. این ترکیب در بسیاری از کشورها در محصولات آرایشی ممنوع است و استفاده خودسرانه میتواند عوارض جدی و برگشتناپذیر داشته باشد.
در صورتی که پزشک متخصص پوست هیدروکینون را برای شما تجویز کرده است، معمولاً یکبار در شب قبل از خواب استفاده میشود. ابتدا صورت خود را با یک پاککننده ملایم تمیز کنید و بگذارید پوست کاملاً خشک شود. سپس مقدار بسیار کمی از کرم (به اندازه نوک انگشت) را بهصورت نقطهای فقط روی لکههای تیره بمالید و از تماس با پوست سالم اطراف خودداری کنید. هرگز روی تمام صورت استفاده نکنید.
استفاده از ضدآفتاب با SPF حداقل ۳۰ در طول دوره درمان الزامی است و باید هر صبح حتی در هوای ابری استفاده شود، زیرا هیدروکینون پوست را به نور آفتاب حساس میکند. مدت درمان معمولاً نباید از ۳ تا ۶ ماه تجاوز کند و باید بعد از آن قطع شود تا از بروز اکرونوز اگزوژن (تیرهشدگی دائمی پوست) جلوگیری شود. در صورت مشاهده هرگونه تیرهشدگی غیرعادی یا تغییر رنگ آبی-مشکی در پوست، بلافاصله استفاده را قطع کرده و با پزشک مشورت کنید.
تنها در شب و روی پوست کاملاً خشک استفاده کنید.
فقط روی لکههای تیره بمالید، نه روی تمام صورت.
صبح حتماً ضدآفتاب SPF 30 یا بالاتر استفاده کنید.
با ترتینوئین یا اسیدهای آلفاهیدروکسی فقط تحت نظر پزشک ترکیب کنید.
از استفاده همزمان با سایر ترکیبات روشنکننده بدون مشورت پزشک خودداری کنید.
در صورت استفاده از فرمولاسیون سهگانه، دستورات پزشک را دقیقاً رعایت کنید.
هیدروکینون با مهار آنزیم تیروزیناز و عملکرد بهعنوان سوبسترای جایگزین، قویترین اثر روشنکنندگی را در میان ترکیبات موضعی دارد. در مطالعات بالینی، غلظت ۴٪ پس از ۵ تا ۷ هفته استفاده، کاهش ۴۰ تا ۶۰٪ در شدت ملاسما نشان داده است. با این حال، این اثر سریع با خطر عوارض جدی طولانیمدت همراه است و ترکیبات ایمنتر اکنون به عنوان خط اول درمان توصیه میشوند.
هیدروکینون بهعنوان بخشی از فرمولاسیون سهگانه (با ترتینوئین و کورتیکواستروئید)، برای موارد شدید ملاسما که به درمانهای دیگر پاسخ ندادهاند، استفاده میشود. این ترکیب در مقایسه با هیدروکینون تنها، نرخ پاسخ بهتری دارد (۷۷٪ در مقابل ۴۷٪). استفاده باید تحت نظارت دقیق پزشک و برای مدت محدود (حداکثر ۳ تا ۶ ماه) باشد.
در موارد هیپرپیگمنتاسیون پس از التهاب (PIH) که به دنبال آکنه، زخم یا اگزما ایجاد میشود، هیدروکینون میتواند به کاهش سریع رنگدانه کمک کند. با این حال، استفاده باید با احتیاط باشد زیرا تحریک بیش از حد میتواند PIH را تشدید کند. برای بسیاری از موارد، آزلائیک اسید یا نیاسینامید گزینههای ایمنتری هستند.
هیدروکینون در کاهش کک و مک ناشی از قرار گرفتن در معرض نور خورشید اثربخش است. مطالعات نشان دادهاند که استفاده منظم، تیرگی این نواحی را به طور قابل توجهی کاهش میدهد. با این حال، استفاده همزمان ضدآفتاب الزامی است زیرا هیدروکینون حساسیت پوست به نور را افزایش میدهد و بدون محافظت، لکهها میتوانند تیرهتر شوند.
به دلیل سابقه طولانی استفاده و اثربخشی مستند، هیدروکینون همچنان به عنوان استاندارد طلایی در کارآزماییهای بالینی برای ارزیابی ترکیبات جدید روشنکننده استفاده میشود. این نقش مرجع، به پیشرفت علم در زمینه درمان هیپرپیگمنتاسیون کمک میکند، اگرچه خود این ترکیب دیگر به عنوان خط اول درمان توصیه نمیشود.
در فرمولاسیونهای مدرن که شامل پایدارکنندهها و ترکیبات آنتیاکسیدانی هستند، هیدروکینون ماندگاری بهتری دارد و اثربخشی آن حفظ میشود. فرمولاسیونهایی که از حاملهای نانوساختار یا microemulsion استفاده میکنند، نفوذ بهتر و عوارض جانبی کمتری دارند. با این حال، حتی با این بهبودها، محدودیتهای ایمنی اساسی همچنان باقی است.
هیدروکینون یک داروی نسخهای با محدودیتهای شدید است و استفاده از آن نیازمند نظارت دقیق پزشکی میباشد. عوارض جانبی و موارد منع مصرف زیر را حتماً در نظر بگیرید:
شایعترین و جدیترین عارضه طولانیمدت، اکرونوز اگزوژن است که در آن پوست بهصورت دائمی و برگشتناپذیر به رنگ آبی-مشکی یا خاکستری-آبی در میآید. این عارضه معمولاً پس از استفاده بیش از ۵ سال یا با غلظتهای بالاتر از ۴٪ رخ میدهد و درمان آن بسیار دشوار است.
اگر پس از ۳ ماه استفاده بهبودی مشاهده نشد، ادامه درمان توصیه نمیشود. در صورت بروز هرگونه تیرهشدگی غیرعادی، کبودی، درد، یا تورم، بلافاصله مصرف را قطع کرده و با پزشک مشورت کنید. هرگز از این ترکیب برای روشن کردن کلی پوست یا برای اهداف زیبایی غیرپزشکی استفاده نکنید.
هیدروکینون یک ترکیب آروماتیک با فرمول شیمیایی C₆H₆O₂ است که به عنوان ۱،۴-دیهیدروکسیبنزن شناخته میشود. این ماده از دهه ۱۹۶۰ میلادی به عنوان استاندارد طلایی در درمان هیپرپیگمنتاسیون و ملاسما استفاده میشد و برای بیش از نیم قرن، قویترین ترکیب روشنکننده موجود در بازار محسوب میگردید. هیدروکینون در غلظتهای ۲ تا ۴٪ به صورت دارویی نسخهای تجویز میشد و به دلیل اثربخشی سریع و قابل توجه آن در کاهش لکههای تیره، محبوبیت گستردهای در میان پزشکان متخصص پوست یافت.
با این حال، در طول دو دهه اخیر، شواهد علمی رو به رشدی در مورد عوارض جانبی جدی این ترکیب، به ویژه اکرونوز اگزوژن که نوعی تیرهشدگی دائمی و برگشتناپذیر پوست است، باعث شد که بسیاری از مقامات نظارتی جهانی استفاده از آن را محدود یا ممنوع کنند. در حال حاضر، هیدروکینون در اتحادیه اروپا، ژاپن، استرالیا، کره جنوبی و چین در محصولات آرایشی به طور کامل ممنوع است و تنها در تعداد محدودی از حوزههای قضایی مانند ایالات متحده به صورت دارویی نسخهای و تحت نظارت دقیق پزشکی قابل تجویز میباشد.
هیدروکینون یک ترکیب فنلی با خاصیت آبدوست است که به راحتی از طریق لایه شاخی پوست جذب میشود. این ماده در دمای اتاق به صورت کریستالهای سفید تا کرم رنگ ظاهر میشود و در فرمولاسیونهای پوستی، نیاز به نگهدارندهها و پایدارکنندههای ویژه دارد زیرا به راحتی در معرض نور و اکسیژن اکسیده میشود. به همین دلیل، محصولات حاوی هیدروکینون معمولاً در بستهبندیهای مات و غیرشفاف عرضه میشوند تا از تجزیه این ترکیب جلوگیری شود.
مکانیسم اصلی عملکرد هیدروکینون، مهار آنزیم تیروزیناز است که نقش کلیدی در مسیر تولید ملانین دارد. تیروزیناز مسئول تبدیل آمینواسید تیروزین به DOPA و سپس به دوپاکینون است که مراحل اولیه در سنتز ملانین محسوب میشوند. هیدروکینون با عملکرد به عنوان یک سوبسترای جایگزین، به طور رقابتی با تیروزین برای اتصال به سایت فعال تیروزیناز رقابت میکند و در نتیجه، تولید ملانین را به شدت کاهش میدهد. این مکانیسم باعث میشود که هیدروکینون نسبت به بسیاری از روشنکنندههای دیگر مانند اسید کوجیک یا آربوتین، اثر سریعتر و قویتری داشته باشد.
علاوه بر مهار تیروزیناز، هیدروکینون اثرات سیتوتوکسیک مستقیمی بر ملانوسیتها دارد. مطالعات نشان دادهاند که این ترکیب میتواند ساختار میکروتوبولها و فیلامنتهای اکتین در سلولهای ملانوسیت را مختل کند و همچنین بر سنتز DNA و RNA در این سلولها تأثیر منفی بگذارد. این اثرات، هرچند منجر به کاهش قابل توجه تولید ملانین میشوند، اما دقیقاً به همین دلیل است که استفاده طولانیمدت از هیدروکینون میتواند منجر به آسیبهای برگشتناپذیر به ملانوسیتها و در نهایت ایجاد اختلالات رنگدانهای شود.
یکی دیگر از مکانیسمهای عملکرد هیدروکینون، خاصیت آنتیاکسیدانی آن است. این ترکیب میتواند رادیکالهای آزاد را خنثی کند و از اکسیداسیون لیپیدهای غشای سلولی جلوگیری نماید. با این حال، پارادوکس جالبی در مورد هیدروکینون وجود دارد: در حالی که این ماده خود خاصیت آنتیاکسیدانی دارد، متابولیتهای اکسیده شده آن، به ویژه بنزوکینون، میتوانند به عنوان عوامل پرو-اکسیدانت عمل کنند و باعث آسیب اکسیداتیو به بافتهای پوستی شوند. این دوگانگی یکی از دلایل اصلی عوارض جانبی مرتبط با استفاده طولانیمدت از این ترکیب است.
هیدروکینون برای اولین بار در دهه ۱۹۶۰ میلادی برای درمان ملاسما و هیپرپیگمنتاسیون مورد استفاده قرار گرفت و به سرعت به استاندارد طلایی در این حوزه تبدیل شد. مطالعات بالینی متعدد نشان دادند که هیدروکینون در غلظت ۴٪، بهبود قابل توجهی در کاهش لکههای تیره ایجاد میکند و در مقایسه با دیگر ترکیبات موجود در آن زمان، سرعت و میزان اثربخشی بالاتری داشت. به همین دلیل، برای دههها، فرمولاسیونهای حاوی هیدروکینون اصلیترین گزینه درمانی برای پزشکان متخصص پوست بود.
با این حال، از اواخر دهه ۱۹۸۰ به بعد، گزارشهایی از عارضه جدی به نام اکرونوز اگزوژن شروع به ظهور کردند. این عارضه که در آن پوست به جای روشن شدن، به رنگ آبی-مشکی یا خاکستری-آبی درمیآید، در ابتدا عمدتاً در آفریقای جنوبی مشاهده شد اما به تدریج در سایر نقاط جهان نیز گزارش گردید. مطالعات سیستماتیک نشان دادند که این عارضه معمولاً پس از استفاده طولانیمدت (بیش از ۵ سال) یا با غلظتهای بالا (بیش از ۴٪) رخ میدهد و در افراد با پوست تیرهتر (Fitzpatrick V-VI) شایعتر است. مهمتر اینکه، درمان این عارضه بسیار دشوار بوده و در بسیاری از موارد، تغییرات رنگدانهای به صورت دائمی باقی میمانند.
در پاسخ به این نگرانیهای ایمنی، مقامات نظارتی در سراسر جهان شروع به بازنگری در وضعیت تنظیمی هیدروکینون کردند. کمیته علمی ایمنی مصرفکنندگان اتحادیه اروپا (SCCS) در سال ۲۰۱۶، بر اساس نگرانیهای مربوط به سمیت سلولی، حساسیتزایی، و پتانسیل کارسینوژنیک در مطالعات حیوانی، تصمیم به ممنوعیت هیدروکینون در محصولات آرایشی گرفت. در حال حاضر، استفاده از این ترکیب در اتحادیه اروپا تنها در سیستمهای ناخن مصنوعی تا حداکثر ۰.۰۲٪ مجاز است و حتی در این کاربرد نیز باید از تماس با پوست اجتناب شود. ژاپن، استرالیا، کره جنوبی و چین نیز محدودیتهای مشابهی اعمال کردهاند.
در ایالات متحده، وضعیت هیدروکینون پیچیدهتر است. این ترکیب همچنان به عنوان داروی نسخهای در غلظتهای ۲٪ (OTC) و ۴٪ (نسخهای) قابل دسترس است، اما سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) در سال ۲۰۰۶ پیشنهاد کرد که هیدروکینون در فهرست مواد “به طور کلی به عنوان ایمن و موثر شناختهنشده” (GRASE) قرار گیرد. با این حال، این پیشنهاد هنوز نهایی نشده و هیدروکینون همچنان تحت نظارت دقیق پزشکی قابل استفاده است. کمیته بررسی ترکیبات آرایشی (CIR) در سال ۲۰۱۰ نتیجه گرفت که هیدروکینون برای استفاده در محصولات leave-on ناامن است اما در غلظت حداکثر ۱٪ در محصولات rinse-off و رنگ مو ایمن میباشد.
شایعترین عوارض جانبی مرتبط با هیدروکینون شامل تحریک موضعی پوست است که در ۱۸ تا ۲۹٪ از افراد استفادهکننده گزارش شده است. این عوارض معمولاً به صورت قرمزی، خشکی، پوستهپوسته شدن و سوزش خفیف ظاهر میشوند و در بیشتر موارد، با کاهش دفعات استفاده یا قطع موقت محصول، بهبود مییابند. همچنین، درماتیت تماسی آلرژیک نیز یکی از واکنشهای شناختهشده به هیدروکینون است. در آزمایشهای patch test، حدود ۸.۹٪ افراد واکنش مثبت به هیدروکینون ۵٪ نشان دادند که نشاندهنده پتانسیل حساسیتزایی قابل توجه این ترکیب است.
جدیترین عارضه مرتبط با هیدروکینون، اکرونوز اگزوژن است. این وضعیت که برای اولین بار در دهه ۱۹۷۰ به طور سیستماتیک گزارش شد، در آن رسوبات رنگدانهای به رنگ قهوهای-زرد (اُکر) در لایه پاپیلاری درم تجمع مییابند و در معاینه بافتشناسی، به صورت فیبرهای موز-شکل (banana-shaped) مشاهده میشوند. از نظر بالینی، پوست الگوی شبکهای با رنگ آبی-مشکی یا خاکستری-آبی پیدا میکند که معمولاً در نواحی گونهها، پیشانی و پل بینی ظاهر میشود. یک بررسی سیستماتیک در سال ۲۰۲۲ نشان داد که میانگین مدت استفاده قبل از بروز اکرونوز حدود ۵ سال است، اما موارد زودتر (حتی پس از ۳ ماه) نیز گزارش شدهاند. این عارضه در زنان میانسال (۵۳.۲٪) و افراد با پوست تیره (۴۵.۲٪ از نژاد آفریقایی) شایعتر است.
مکانیسم ایجاد اکرونوز اگزوژن هنوز به طور کامل شناخته نشده است، اما تحقیقات اخیر نشان دادهاند که احتمالاً در اثر متابولیسم هیدروکینون توسط تیروزیناز و پلیمریزاسیون محصولات این واکنش با فئومِلانین (نوعی از ملانین) ایجاد میشود. مهمتر اینکه، درمان این عارضه بسیار چالشبرانگیز است. روشهایی مانند لیزر فرکشنال، پیلینگ شیمیایی و درمابریژن امتحان شدهاند اما نتایج متفاوتی داشتهاند و در بسیاری از موارد، بهبود نسبی حاصل شده و تیرگی کامل برطرف نمیشود.
نگرانیهای دیگر مربوط به هیدروکینون شامل افزایش حساسیت به نور آفتاب است که خطر آسیبهای ناشی از اشعه ماوراء بنفش را افزایش میدهد. به همین دلیل، استفاده همزمان از ضدآفتاب با SPF حداقل ۳۰ در طول دوره درمان با هیدروکینون الزامی است. همچنین، مطالعات حیوانی نشان دادهاند که هیدروکینون در دوزهای بالا، پتانسیل نفروتوکسیک (سمی برای کلیه) دارد و در آزمایشهای in vitro، اثرات ژنوتوکسیک (آسیب به DNA) نشان داده است. هرچند این یافتهها در انسان تایید نشدهاند، اما به عنوان بخشی از نگرانیهای ایمنی کلی در نظر گرفته میشوند.
یکی از استراتژیهای رایج برای افزایش اثربخشی و کاهش عوارض هیدروکینون، استفاده از آن در فرمولاسیونهای ترکیبی است. معروفترین این فرمولاسیونها، “فرمول کلیگمن” یا “triple combination cream” است که در دهه ۱۹۷۰ توسط دکتر آلبرت کلیگمن توسعه یافت. این فرمول شامل هیدروکینون ۵٪، ترتینوئین ۰.۱٪ و دگزامتازون ۰.۱٪ است. نسخه مدرنتر و تایید شده FDA از این فرمول شامل هیدروکینون ۴٪، ترتینوئین ۰.۰۵٪ و فلوسینولون استونید ۰.۰۱٪ است که با نام تجاری Tri-Luma شناخته میشود.
منطق پشت این ترکیب چندلایه است: ترتینوئین با افزایش سرعت ترنوور سلولهای کراتینوسیت، به حذف سریعتر ملانین از لایههای سطحی پوست کمک میکند و همچنین نفوذ هیدروکینون را بهبود میبخشد. کورتیکواستروئید (دگزامتازون یا فلوسینولون) با خاصیت ضدالتهابی خود، تحریک ناشی از هیدروکینون و ترتینوئین را کاهش میدهد و به تحملپذیری بهتر فرمول کمک میکند. مطالعات بالینی نشان دادهاند که این فرمولاسیون سهگانه در مقایسه با هیدروکینون به تنهایی، نرخ پاسخ بهتری دارد: در یک مطالعه روی بیماران آسیایی، ۷۷٪ در گروه triple combination در مقایسه با ۴۷٪ در گروه هیدروکینون تنها، پاسخ عالی یا خوب نشان دادند.
با این حال، استفاده از فرمولاسیون سهگانه نیز بدون محدودیت نیست. استفاده طولانیمدت از کورتیکواستروئیدهای موضعی میتواند منجر به نازک شدن پوست، ایجاد تلانژکتازی (گشاد شدن عروق خونی سطحی) و سایر عوارض جانبی شود. به همین دلیل، حتی فرمولاسیونهای سهگانه نیز تنها باید برای مدت محدود (معمولاً ۳ تا ۶ ماه) و تحت نظارت دقیق پزشک متخصص پوست استفاده شوند. پس از دستیابی به بهبود مطلوب، معمولاً به روتین نگهدارندهای بدون هیدروکینون و با ترکیبات ایمنتر مانند نیاسینامید یا اسید آزلائیک تغییر داده میشود.
به دلیل نگرانیهای ایمنی مرتبط با هیدروکینون، تحقیقات گستردهای برای یافتن جایگزینهای موثرتر و ایمنتر انجام شده است. در حال حاضر، چندین ترکیب به عنوان گزینههای جایگزین در نظر گرفته میشوند که هرکدام مکانیسمها و پروفایلهای ایمنی متفاوتی دارند. اسید آزلائیک در غلظت ۲۰٪ یکی از موثرترین جایگزینهاست. یک متاآنالیز در سال ۲۰۲۳ نشان داد که اسید آزلائیک در مقایسه با هیدروکینون ۴٪، کاهش بیشتری در نمره MASI (شاخص شدت ملاسما) ایجاد میکند و عوارض جانبی کمتری دارد. این ترکیب با مهار تیروزیناز و همچنین خاصیت ضدالتهابی و آنتیباکتریال خود، برای افراد با پوست حساس یا مستعد آکنه گزینه مناسبی است.
اسید ترانگزامیک، یک آنتیفیبرینولیتیک که در ابتدا برای کنترل خونریزی استفاده میشد، در سالهای اخیر به عنوان یک عامل روشنکننده قوی شناخته شده است. این ترکیب به صورت موضعی (۳ تا ۵٪) یا خوراکی مورد استفاده قرار میگیرد و مطالعات نشان دادهاند که در درمان ملاسما، به ویژه نوع درمال، موثرتر از هیدروکینون است. مکانیسم عملکرد اسید ترانگزامیک شامل مهار فعالسازی پلاسمینوژن و کاهش تولید پروستاگلاندینها است که منجر به کاهش فعالیت ملانوسیتها میشود. نیاسینامید در غلظت ۴ تا ۱۰٪ نیز به عنوان یک جایگزین ملایم و ایمن شناخته شده است. در یک کارآزمایی بالینی دوسوکور، نیاسینامید ۴٪ اثربخشی مشابهی با هیدروکینون ۴٪ در کاهش لکههای تیره نشان داد، اما با تحملپذیری بسیار بهتر.
سیستئامین، یک آمینوتیول طبیعی، جایگزین نوظهور دیگری است که مطالعات اولیه نتایج امیدوارکنندهای را نشان دادهاند. این ترکیب با چندین مکانیسم از جمله مهار پروکسیداز، کاهش دوپاکینون، و افزایش سطوح گلوتاتیون داخل سلولی عمل میکند. یک متاآنالیز در سال ۲۰۲۴ نشان داد که سیستئامین ۵٪ در مقایسه با هیدروکینون ۴٪، اثربخشی مشابه اما با عوارض جانبی کمتری دارد. ترکیبات دیگری مانند کوژیک اسید، آربوتین (نسخه گلیکوزیله شده هیدروکینون)، و تیامیدول نیز به عنوان گزینههای ایمنتر در حال بررسی هستند. این جایگزینها به ویژه برای افرادی که نیاز به درمان طولانیمدت دارند یا در حوزههای قضایی که هیدروکینون ممنوع است، گزینههای مناسبی به شمار میآیند.
هیدروکینون برای بیش از نیم قرن، استاندارد طلایی در درمان هیپرپیگمنتاسیون بوده است و اثربخشی آن در کاهش لکههای تیره بیبحث است. با این حال، شواهد روزافزون در مورد عوارض جانبی جدی، به ویژه اکرونوز اگزوژن، و نگرانیهای ایمنی طولانیمدت، باعث شده که استفاده از این ترکیب به شدت محدود شود. در حال حاضر، بسیاری از متخصصان پوست ترجیح میدهند که از جایگزینهای ایمنتر به عنوان خط اول درمان استفاده کنند و هیدروکینون را تنها برای موارد مقاوم و تحت نظارت بسیار دقیق محفوظ نگه دارند.
در صورتی که پزشک متخصص پوست هیدروکینون را برای شما تجویز کرده است، رعایت دستورالعملهای زیر ضروری است: استفاده فقط به صورت نقطهای روی لکههای تیره (نه روی تمام صورت)، محدود کردن مدت استفاده به حداکثر ۳ تا ۶ ماه، استفاده همزمان و روزانه از ضدآفتاب با SPF حداقل ۳۰، و پایش منظم توسط پزشک برای تشخیص زودهنگام هرگونه علامت اکرونوز. در صورت مشاهده هرگونه تیرهشدگی غیرعادی، تغییر رنگ به آبی-مشکی، یا تحریک شدید، باید بلافاصله استفاده را قطع کرده و با پزشک مشورت کنید. برای بسیاری از افراد، گزینههای ایمنتری مانند نیاسینامید، اسید آزلائیک، اسید ترانگزامیک یا سیستئامین، انتخابهای بهتری هستند که میتوانند اثربخشی قابل قبولی را بدون خطرات مرتبط با هیدروکینون ارائه دهند.
هیدروکینون به دلیل خطر ایجاد اکرونوز اگزوژن (exogenous ochronosis) که نوعی تیرهشدگی دائمی و برگشتناپذیر پوست است، در اتحادیه اروپا، ژاپن، استرالیا، کره جنوبی و چین در محصولات آرایشی ممنوع شده است.
این عارضه معمولاً پس از استفاده طولانیمدت (بیش از ۵ سال) یا با غلظتهای بالا (بیش از ۴٪) رخ میدهد و در افراد با پوست تیرهتر شایعتر است. علاوه بر این، مطالعات حیوانی نشان دادهاند که هیدروکینون در دوزهای بالا، پتانسیل سمیت کلیوی دارد و در آزمایشهای in vitro، اثرات ژنوتوکسیک (آسیب به DNA) نشان داده است.
کمیته بررسی ترکیبات آرایشی (CIR) در سال ۲۰۱۰ نتیجه گرفت که هیدروکینون برای استفاده در محصولات leave-on ناامن است و تنها در غلظت حداکثر ۱٪ در محصولات rinse-off ایمن میباشد.
در ایران، وضعیت تنظیمی هیدروکینون مشابه اتحادیه اروپاست و این ترکیب در محصولات آرایشی ممنوع میباشد. با این حال، برخی محصولات قاچاق یا غیرمجاز ممکن است در بازار موجود باشند که استفاده از آنها به شدت توصیه نمیشود.
اگر پزشک متخصص پوست تشخیص دهد که به درمان با هیدروکینون نیاز دارید، ممکن است آن را به عنوان داروی نسخهای تجویز کند. در این صورت، داروی تایید شده از داروخانه معتبر تهیه کنید و حتماً تحت نظارت دقیق پزشک استفاده کنید.
برای بسیاری از افراد، ترکیبات جایگزین ایمنتری مانند نیاسینامید، اسید آزلائیک، یا اسید ترانگزامیک که در ایران به راحتی در دسترس هستند، گزینههای بهتری میباشند.
چندین ترکیب ایمنتر با اثربخشی قابل مقایسه یا حتی بهتر از هیدروکینون در دسترس هستند:
مزیت این جایگزینها این است که میتوانند برای مدت طولانی و بدون نگرانی از عوارض جدی مانند اکرونوز استفاده شوند.
اگر از هیدروکینون استفاده کردهاید، ابتدا به نکات زیر توجه کنید:
۱. بررسی علائم اکرونوز: پوست خود را از نظر ظاهر شدن لکههای آبی-مشکی، خاکستری-آبی یا الگوی شبکهای تیره بررسی کنید. اگر چنین تغییراتی مشاهده کردید، فوراً با پزشک متخصص پوست مشورت کنید.
۲. مدت استفاده: اگر کمتر از ۳ ماه استفاده کردهاید و تغییر رنگ غیرعادی مشاهده نکردهاید، احتمالاً آسیب دائمی رخ نداده است. استفاده را قطع کنید و به گزینههای ایمنتر روی بیاورید.
۳. قطع تدریجی یا ناگهانی: میتوانید استفاده از هیدروکینون را به طور ناگهانی قطع کنید، اما ممکن است ملاسما یا لکهها برگردند. برای جلوگیری از این بازگشت، بلافاصله شروع به استفاده از ترکیب جایگزین (مانند نیاسینامید یا اسید آزلائیک) کنید و از ضدآفتاب مداوم استفاده نمایید.
۴. پایش پزشکی: اگر بیش از ۶ ماه استفاده کردهاید، معاینه توسط پزشک متخصص پوست برای ارزیابی سلامت پوست توصیه میشود.
اکرونوز اگزوژن شایعترین و جدیترین عارضه ناشی از استفاده طولانیمدت از هیدروکینون است که در آن پوست به جای روشن شدن، بهصورت دائمی تیرهتر میشود.
علائم بالینی:
عوامل خطر: استفاده بیش از ۵ سال، غلظت بالاتر از ۴٪، پوست تیرهتر (Fitzpatrick V-VI)، و استفاده بدون نظارت پزشکی.
درمان: متأسفانه، اکرونوز اگزوژن در بسیاری از موارد برگشتناپذیر است. برخی روشها مانند لیزر فرکشنال، پیلینگ شیمیایی و درمابریژن امتحان شدهاند اما نتایج متغیر بوده و بهبود کامل نادر است. پیشگیری با محدود کردن مدت استفاده به حداکثر ۳-۶ ماه، بهترین راهکار است.
خیر، هیدروکینون برای پوست حساس مناسب نیست. این ترکیب نرخ بالایی از تحریک و درماتیت تماسی دارد:
برای افراد با پوست حساس که به دنبال کاهش لکههای تیره هستند، گزینههای ایمنتر و ملایمتری وجود دارد:
همیشه قبل از استفاده کامل، محصول را روی ناحیه کوچکی از پوست امتحان کنید و ۴۸ ساعت منتظر واکنش بمانید.
در صورتی که تحت نظارت پزشک از هیدروکینون استفاده میکنید، بهبودهای اولیه معمولاً پس از ۵ تا ۷ هفته استفاده مداوم قابل مشاهده است.
جدول زمانی نتایج:
محدودیتهای مدت استفاده: استفاده از هیدروکینون نباید بیش از ۳ تا ۶ ماه ادامه یابد، حتی اگر نتایج رضایتبخش باشد. پس از این مدت، باید قطع شود تا از بروز اکرونوز اگزوژن جلوگیری شود.
اگر پس از ۳ ماه استفاده بهبودی مشاهده نشد، ادامه درمان توصیه نمیشود و باید به گزینههای جایگزین روی آورد. برای حفظ نتایج پس از قطع هیدروکینون، باید از ضدآفتاب مداوم و ترکیبات نگهدارنده ایمن مانند نیاسینامید استفاده کنید.
خیر، قطعاً نه. استفاده از هیدروکینون در دوران بارداری و شیردهی مطلقاً ممنوع است و جزو موارد منع مصرف قطعی این ترکیب محسوب میشود.
دلایل علمی:
جایگزینهای ایمن در بارداری: بسیاری از زنان در دوران بارداری با ملاسمای بارداری (chloasma/melasma gravidarum) مواجه میشوند که معمولاً پس از زایمان بهبود مییابد. در این دوران، گزینههای ایمنتری وجود دارد:
حتماً قبل از استفاده از هر ترکیب فعال در دوران بارداری یا شیردهی، با پزشک زنان و متخصص پوست مشورت کنید.
استفاده همزمان هیدروکینون با سایر ترکیبات فعال تنها باید تحت نظارت دقیق پزشک انجام شود، زیرا برخی ترکیبات میتوانند تحریک را افزایش دهند یا با هیدروکینون واکنش دهند.
رتینول/ترتینوئین + هیدروکینون:
ویتامین C + هیدروکینون:
ترکیبات ممنوع:
توصیه: با توجه به پیچیدگی و خطرات ترکیب هیدروکینون با سایر ترکیبات، استفاده از گزینههای ایمنتر مانند نیاسینامید که با اکثر ترکیبات سازگار است، توصیه میشود.
بله، کاملاً الزامی است. استفاده از ضدآفتاب با SPF حداقل ۳۰ (ترجیحاً ۵۰) در طول دوره درمان با هیدروکینون یکی از مهمترین بخشهای درمان است و بدون آن، نه تنها بهبودی حاصل نمیشود بلکه ممکن است وضعیت بدتر شود.
دلایل علمی:
نوع ضدآفتاب توصیهشده:
نحوه استفاده: ضدآفتاب را هر صبح (حتی در هوای ابری یا در فضای بسته) استفاده کنید و هر ۲ ساعت تمدید نمایید. ضدآفتاب باید آخرین مرحله روتین صبحگاهی شما باشد و ۳۰ دقیقه قبل از قرار گرفتن در معرض نور استفاده شود.
هشدار: بدون استفاده مداوم از ضدآفتاب، هیدروکینون نه تنها بیاثر است بلکه میتواند وضعیت پوست را بدتر کند.
